EMOCJE I POLITYKA

...czyli muzyka XIX wieku.

COMING SOON :)

MUZYKA DO KWADRATU

Jak nazwalibyście rodzaj muzyki której można posłuchać w filharmonii?
Pewnie  - "klasyczną" albo "poważną".

Sęk w tym, że żadne z tych określeń nie jest  do końca trafne.

Czy muzyka symfoniczna czy kameralna rodem z filharmonii musi koniecznie być  "poważna" ? Zdziwilibyście się ile lekkich, żartobliwych utworów pisano w dawnych czasach. Przecież zanim wymyślono jazz i rocka, ludzie tez potrzebowali rozrywki, muzyki do tańca i do przysłowiowego "kotleta". Równocześnie - wiele utworów tzw. muzyki rozrywkowej  to utwory o poważnej tematyce.
Więc nie zawsze poważna.

Muzyka "klasyczna" - kojarzy się z epoką klasycyzmu, czyli z drugą połową XVIII wieku, zaś w filharmoniach wykonuje się repertuar od baroku po wiek XX.
Więc też nie zawsze klasyczna.

No, chyba, że pod określeniem "klasyczny" kryje się coś innego - wzorcowego, niedoścignionego, ponadczasowego. Niekoniecznie z XVIII wieku.

Kompozytorzy XVIII wieku postawili muzyce bardzo wysoką poprzeczkę. Stworzyli wzór, kanon brzmienia, który obowiązuje w muzyce praktycznie do dziś. To oni sprecyzowali podstawowy skład orkiestry symfonicznej (którą późniejsi kompozytorzy tylko rozbudowywali i "ubarwiali" wg własnych potrzeb). To oni skonstruowali formę sonatową i cykl sonatowy (klinij, żeby sobie co nieco przypomnieć). To wtedy powstawały zespoły kameralne - kwartety, kwintety, tria. Opracowano teorię harmonii (akordy i ich łączenie), rozwinięto fakturę homofoniczną (melodia i podkład) oraz zasady budowy okresowej. Wtedy też wynaleziono fortepian, budowano pierwsze sale koncertowe, pisano pierwsze podręczniki do nauki gry na instrumentach. Działo się!

Centrum muzycznego dowodzenia mieściło się wówczas w Wiedniu. To tam wybierali się ambitni kompozytorzy, aby zaistnieć w "wielkim świecie".

Wśród nich było trzech mistrzów, zwanych dziś KLASYKAMI WIEDEŃSKIMI.

Należeli do nich:

Joseph Haydn

Wolfgang Amadeus Mozart

Ludwig van Beethoven

DAWNO TEMU W MUZYCE

Na początek warto sprecyzować jakie "dawno temu" mamy na myśli. Mam świadomość, że dla Was "dawno temu" to około 2005 roku :)
Cofnijmy się jednak jeszcze o kilka lat. Tak do mniej więcej... średniowiecza.

Muzyka dawna - to termin, którym określa się muzykę od średniowiecznej do barokowej włącznie. Ostatnimi czasy na muzykę dawną jest moda. Powstają jak grzyby po deszczu zespoły, które studiują pożółkłe partytury, uczą się stylu wykonawczego sprzed kilku stuleci, a nawet zamawiaja u lutników instrumenty zbudowane według starych wzorów (czasem zachowanych tylko na obrazach i w opisach). To wszystko po to, abysmy dziś mieli możliwośc posłuchać, jak muzyka mogla brzmieć w czasach, w których ją tworzono.

A teraz - krótki, kolorowy przewodnik po muzyce dawnej.

Na koniec - trochę muzyki. Oto jak dawne epoki inspirują współczesnych:

Gregorians -  Metallica w wersji średniowiecznej

Coolio - "See you when you get there" - w podkładzie wykorzystany jest słynny barokowy Kanon D-dur J. Pachelbela

Gitarowe sporty ekstremalne - "Lato" Vivaldiego.

MELODIE Z EKRANU

Wyobrażacie sobie film zupełnie pozbawiony muzyki? Niewiele jest takich obrazów, ale gdy sie je ogląda, mamy cały czas niepokojące wrażenie, że czegoś brakuje... Czasem są to tylko pojedyncze "głuche" sceny, ale pozbawienie ich tła dźwiękowego zawsze działa.

A co z filmami niemymi? - zapytacie. Owszem, warstwy dźwiękowej w nich nie było, ale w tamtych czasach w kinie siedział etatowy pianista, który na żywo podczas seansu improwizował ilustrację dźwiękową do wszystkich scen. Takiego muzyka nazywano taperem. Co ciekawe - dzisiaj organizowane sa niekiedy festiwale współczesnych taperów - muzycy, głównie awangardowi, nieco "zakręceni" - improwizują współcześnie brzmiącą muzykę do starych filmów. Czasem też "taperki" podejmują się modzi pianiści. Zobaczcie, co oferował jeden z klubów we Wrocławiu (kliknij zdjęcie).





Teraz nieco o współczesnych ścieżkach dźwiękowych. Są one tworzone dwojako.

W wielu filmach odpowiednia, odpowiedzialna za dźwięk osoba dobiera do scen już istniejące piosenki. Jest tak często w przypadku filmów o tancerzach, albo tzw. filmów drogi, czyli opowiadających o (często samotnej) podróży. Ścieżka dźwiękowa jest więc zestawem kilkunastu utworów różnych muzyków czy zespołów, którzy twórcom filmu udzielają licencji na wykorzystanie ich dzieł. 

Inne filmy, często śmiałe, ambitne i wysokobudżetowe produkcje, mają ścieżkę dźwiękową skonstruowaną w odmienny sposób. Często jeszcze przed rozpoczęciem zdjęć zatrudnia się kompozytora, który wymyśla autorską, oryginalną muzykę pod konkretne sceny z filmu. Taka ścieżka dźwiękowa jest dużo bardziej spójna, często postaciom lub miejscom towarzyszą konsekwentnie te same motywy melodyczne. Kiedy indziej - główny motyw muzyczny filmu pojawia się w wielu scenach, na różne sposoby zaaranżowany (przypomina to nieco formę wariacji).

Szczególnym typem filmów związanych z muzyką są  musicale. Niektóre z nich np. "Mamma mia" zostały przeniesione na ekran na podstawie wersji scenicznych, zaś w przypadku innych -  np. "Dźwięki muzyki" czy "High school musical" - było odwrotnie, z ekranu trafiły na deski teatrów.

Jeszcze bardziej wyjątkową sytuacją jest film, którego ścieżka dźwiękowa jest równocześnie niejako "bohaterką" filmu - tworzy się w trakcie jego trwania. Przykładem takiego filmu jest "Dotknięcie ręki" Krzysztofa Zanussiego. 

Na lekcji wspomniałam Wam też o ciekawym przypadku, gdy film kręcony jest do muzyki (nie odwrotnie). TUTAJ możecie obejrzeć w całości "Piotrusia i wilka"  do muzyki Sergiusza Prokofiewa.

Nie jestem znawczynią sztuki filmowej, ale muzyka z niektórych obrazów zrobila na mnie ogromne wrażenie. Polecam Wam ścieżki dźwiękowe z filmów: "K-Pax" i "Misja" (kliknij!). Miłego słuchania.

Aha - nie zapomnijcie o zadaniu o muzyce filmowej!


Zapamiętaj:

Kim jest taper?

MALOWANIE DŹWIĘKIEM

Wydaje się, że muzyce zdecydowanie dalej do obrazów niż do literatury czy filmu. Skąd takie przekonanie? Wielokrotnie próbowano porównywać sposoby istnienia i odbioru dzieł sztuki i je sklasyfikować. Film, muzyka i taniec najczęściej lądowały blisko siebie, jako sztuki rozgrywające się w czasie (potrzeba czasu, aby obejrzeć, wysłuchać całości). Pod tym względem przypomina je nieco literatura - żeby przeczytać tekst, również potrzeba czasu.

We wszystkich tych sztukach poszczególne elementy dzieła, części składające się na jego formę (czyli: zwrotki, refreny, kuplety, wariacje, rozdziały, akapity, tomy, sceny, ujęcia) następują kolejno po sobie i dopiero po "ogarnięciu" całości nabierają pełnego znaczenia.
W przypadku obrazów jest inaczej - tam wszystko widzimy od razu, za jednym zamachem. Czas, również obecny na obrazie, jest tam "zakodowany" w inny sposób, bardziej metaforyczny.

Niemniej jednak, jest coś, co łączy muzykę i obraz. Otóż obrazy mogą przedstawiać treści nierzeczywiste, krajobrazy z wyobraźni. Mogą być abstrakcyjne. Wielu za tak abstrakcyjną sztukę uznaje też muzykę, ponieważ nie ukazuje ona bezpośrednio i jednoznacznie tego, co nas otacza, a raczej uczucia czy wyobrażenia kompozytora - jakiś abstrakcyjny pejzaż dźwiękowy.

Odkryto to jednak stosunkowo późno, na przełomie XIX i XX wieku. Kompozytorzy zaczęli inspirować się obrazami lub wręcz "tłumaczyć" je na język muzyczny. Najsłynniejszym przykładem takiego tłumaczenia są "Obrazki z wystawy" rosyjskiego kompozytora Modesta Musorgskiego, będące równocześnie jego najsłynniejszym dziełem.
"Obrazki" powstały na podstawie prac zmarłego przyjaciela kompozytora - malarza Wiktora Hartmanna. Jest ich 10, a pomiędzy nimi przewija się niekiedy "Promenada" - fragment symbolizujący przejście od jednego obrazu do drugiego, czy też do innego pomieszczenia galerii. Warto posłuchać! Całość w wersji orkiestrowej (oryginał jest na fortepian) znajdziecie pod tym linkiem: OBRAZKI Z WYSTAWY
Polecam ten filmik, bo chociaż nagranie nie najlepsze, to oprócz muzyki zobaczycie też oryginalne obrazy i przeczytacie opis każdego z nich.

Byli też kompozytorzy, którzy inspirowali się tylko niektórymi aspektami dzieł malarskich, np. kolorem. Wśród nich byli tacy, którzy posiadali niezwykły dar barwnego słyszenia, czyli synestezji. Dla nich - każdy dźwięk, akord - kojarzył się z konkretnym kolorem. Jesli chcecie poczytajcie o nich więcej to m. in. Aleksander Skriabin, Olivier Messiaen.

Byli też malarze, dla których natchnieniem były dzieła muzyczne, np, Marc Chagall.  Chętnie malował zwlaszcza skrzypków, a z poniższym obrazem wiąże się pewna ciekawostka. Jest to obraz inspirowany muzyką, który z kolei w pewien sposób zainspirował powstanie innego dzieła muzycznego - to od niego pochodzi tytuł musicalu "Skrzypek na dachu".

Na koniec  - przykład malarza, który czerpał inspirację z muzyki i wielokrotnie podkreślał związki między sztukami plastycznymi i muzyką, porównując je do działania fortepianu:

"Colour is the key. The eye is the hammer. The soul is the piano with its many chords. The artist is the hand that, by touching this or that key, sets the soul vibrating automatically."

Malarzem tym był Vassily Kandinsky, który wiele swoich obrazów tytułował muzycznie: "Kompozycja".
Po kliknięciu TUTAJ możecie zobaczyć inne jego prace.

Zapamiętaj:


najpopularniejszy przykład malarskiej inspiracji w muzyce, czyli "Obrazki z wystawy" Musorgskiego
co to jest synestezja?

OBLICZA TRADYCJI

Czy pojęcie "tradycyjny" ma dla Was pozytywny czy negatywny wydźwięk?

Zależy, prawda?

Tradycja jako taka jest raczej ok. Choinka na święta, sztuczne ognie na Sylwestra, polonez na studniówce, elegancki ubiór na szkolnym apelu czy koncercie - to raczej oczywiste sprawy. A co z Halloween czy walentynkami? Chyba większośc z Was nie ma nic przeciwko nim?

Tradycyjna kuchnia - też w porządku. Nie jest przecież obciachem zamówić pierogi, roladę z kluskami,  nie mówiąc o pizzy czy sushi. Jedzenie jak każde inne.

Tradycyjne imiona? Co lepiej brzmi - Marysia, Tosia,  Franek, Ignacy czy Sabrina, Brajan i Dżesika?

Co z etnicznymi, folkowymi elementami wystroju wnętrza? Kwestia gustu, ale większość z Was nie mialaby problemu z przebywaniem w takim miejscu:

 Etniczne motywy w ubiorach i dodatkach? Są obecne w modzie w każdym sezonie - raz będzie to folk afrykański, raz azjatycki, raz bliskowschodni, raz indiański, a kiedy indziej lokalny.

A teraz pora na tradycyjną muzykę.
I tu konsternacja. Pierogi, imiona, koraliki, wzorek na dywanie - mogą być, ale żeby od razu słuchać mazurków czy innych przyśpiewek? Brrrr. Wiocha!

Coś w tym jest. Po pierwsze - folk zdaje sie nam podobać odwrotnie proporcjonalnie do odleglości od miejsca, z ktorego pochodzi. Im bardziej egzotyczny - tym lepiej. Po drugie - stanowczo lepiej znosimy motywy etno w wydaniu wizualnym i kulinarnym.

Wstydzimy się chyba - tego "swego", którego nie znamy...

Tymczasem, na rynek wpadają kolejne zespoły, które próbują "odczarować" ludowiznę, czy to w wersji komercyjnej (i na ogół się udaje - Grzegorz z Ciechowa, Brathanki, Zakopower, Golec uOrkiestra), czy to z wielkim zrozumieniem i uszanowaniem dla tradycji (doceniani przez koneserów, przechodzą niemal  bez echa).

Na koniec -  zapraszam Was na tę stronę: WARSAW VILLAGE BAND.

A tu można ich posluchać i pooglądać: Ej ty gburski synie.


                                Czy folk jest rzeczywiście tak daleki od naszej współczesnej rzeczywistości?...



PS. Nie zaszkodzi kliknąc także tutaj: Na Ludowo.pl

A oto, czego słuchaliśmy na lekcji - chętni mogą "wygooglować" i posłchać jeszcze raz:
 H.M. Górecki  - III Symfonia Pieśni Żałosnych, część 3
Grzegorz z Ciechowa - Piejo kury, piejo
Golec uOrkiestra - Crazy is my life
K. Szymanowski - Mazurek op 50 nr 18
Zakopower - Kiebyś ty
Kapela ze wsi warszawa - Warzyła baba lebiodę

MUZYKA W KILKU TOMACH

A gdyby tak każdy pojedynczy utwór muzyczny potraktować jak utwór literacki?

Z pewnością znaleźlibyśmy krótkie, drobne kompozycje (czyli miniatury), które można porównać do wierszy. Większość z nich powstała w XIX wieku. (Romantycy uwielbiali poezję i muzykę, jako sztuki najlepiej oddające ludzkie emocje. Lubili je też ze sobą łączyć - stąd ogromna ilość pisanych wówczas pieśni).

Trafiłoby się też wiele miniatur średniej długości, mających swoją muzyczną narrację, mniej lub bardziej żartobliwą, poważną czy dramatyczną.  Jak nowele czy opowiadania.

Są też wśród nich utwory zwane etiudami, czyli ćwiczenia służące do opanowania pewnych problemów technicznych w grze na instrumencie. Do jakiego tekstu literackiego można by je porównać? Może do samouczka albo zadania tekstowego w podręczniku?

Wreszcie - były utwory większych rozmiarów, o szeroko zakrojonej formie, będące długą, wielowątkową muzyczną opowieścią. Według mnie, można by je porównać do powieści albo poematu.

Kompozytorzy często łączyli swoje kompozycje w cykle, podobnie jak literaci - w trylogie, tetralogie, zbiorki wierszy. Na lekcji wymieniliście wiele takich przykładów.

Jak to wyglądało na gruncie muzycznym?

SUITA 

Była jednym z pierwszych powszechnie znanych i bardzi popularnych typów cyklu muzycznego. Powstała w okresie BAROKU.

Składała się z  kilku (przynajmniej czterech) tańców o zróżnicowanym rytmie, metrum, charakterze, pochodzeniu. Wszystkie tańce łączyla osoba autora oraz wspólna tonacja. Mogły się też pojawiać utwory nietaneczne (np. instrumentalna aria, fantazja, uwertura).  Tańce w suicie nie były przeznaczone do tańczenia, były to tańce STYLIZOWANE, czyli utwory inspirowane rytmem i charakterem jakiegoś realnie istniejącego tańca. 

Oto kilka nazw ówczesnych popularnych tańców, które mogły wejść w skład suity:
allemande, courante, sarabanda, gigue, menuet, forlana, badinerie, passepied, bourree.

W XIX wieku, po długiej "sonatowej" przerwie, suita powróciła do łask, lecz już nie jako cykl tańców, ale składanka najciekawszych fragmentów z muzyki operowej, baletowej, teatralnej, a później również filmowej.


SONATA

Sonaty pisali praktycznie wszyscy kompozytorzy począwszy od epoki KLASYCYZMU, choć pierwsze utwory zwane sonatami (o nieco innej budowie) pojawiły się już w baroku. Czteroczęściowy cykl sonatowy rozpoczynało allegro sonatowe z dwoma "walczącymi" tematami. Kolejne części były zróżnicowane w charakterze:

1. Allegro sonatowe

2. część wolna, np. wariacje, ABA albo rondo

3. część taneczna, na ogół menuet w formie ABA

4. część bardzo szybka (finał) w formie ronda albo allegra sonatowego

Cyklom sonatowym nadawano rózne tytuły. Sonatą zwano utwór na 1 lub 2 instrumenty. W przypadku zespołu kameralnego cykl brał nazwę od nazwy zespołu (trio, kwartet, kwintet, sekstet, septet itd), sonata na orkiestrę kameralną mogła nazywac się divertimento lub serenada, zaś przeznaczona na wielką orkiestrę - symfonią. Na cyklu sonatowym oparte były równiez koncerty na instrument i orkiestrę, lecz w nich cz.3 i 4 połączone były w jedną całość (szybki finał w rytmie tanecznym).

CYKL MINIATUR LUB PIEŚNI

 ROMANTYCY nie przepadali za szablonami i z góry ustalonymi normami i przepisami. Dlatego nawet takie formy jak sonata traktowali z dużą swobodą. Ich domeną były natomiast swobodne, wywodzące się z praktyki improwizacyjnej utwory, ekspresyjne, pełne emocji. Mogły mieć charakter liryczny, wirtuozowski (popisowy), żartobliwy. Były to miniatury, które łączono w cykle lub zbiory w podobny sposób jak dzisiaj dobiera się piosenki na płytę. Nota bene - w podobny sposób w cykle i zbiory łączono pieśni.

Przykładami takich cykli XIX-wiecznych mogły być np. 24 Preludia F. Chopina (liryczne), 24 kaprysy na skrzypce solo N. Paganiniego (wirtuozowskie), "Podróż zimowa" - pieśni F. Schuberta.




ALBUM, SOUNDTRACK

A dzisiaj? Co można uznać za cykl muzyczny?
W podobny sposób jak suity  i cykle miniatur kompilowane są albumy płytowe wykonawców muzyki rozrywkowej. Bywa, że piosenki sa zróżnicowane pod względem tempa i charakteru (jak tańce w suicie barokowej albo miniatury w cyklu), albo znów tworzą spójną całość, mają podobny nastrój i tematykę (jak suita XIX-wieczna).
W formie suit nagrywa i wydaje się też fragmenty muzyki filmowej.

Zapamiętaj:

Nazwy trzech najpopularniejszych typów cykli muzycznych: suita, sonata, cykl miniatur/pieśni oraz epokę w której były najpopularniejsze
Z czego składała się suita?
Pod jakimi nazwami mógł się kryć cykl sonatowy?
Co to były miniatury instrumentalne?

MAPA MUZYKI

Jak sami się przekonaliście - świat muzyki rozciąga się o wiele dalej, niż to, co widzimy i słyszymy na co dzień. Okazało się też, że pojedynczy utwór muzyczny funkcjonuje równolegle na kilku płaszczyznach, co sprawia, że muzyczny świat staje się wielowymiarowy.

Spójrzcie. Popularna "Wiosna" z "Czterech pór roku" Vivaldiego to równocześnie przykład:
- muzyki okresu baroku
- formy 3-częściowego koncertu  na instrument i orkiestrę
- muzyki ilustracyjnej  (napisane na podstawie wiersza o wiośnie)
- muzyki świeckiej (choć napisanej przez księdza ;) )
- muzyki włoskiej
- muzyki wykorzystywanej w reklamach
- muzyki na orkiestrę

Z innymi utworami, także rozrywkowymi - jest podobnie - pochodzą z jakiegoś miejsca, czasów, realiów kulturowych, czemuś służą, przyjmują jakąś formę, są przeznaczone na pewien skład wykonawczy, są powiązane z innymi dziedzinami sztuki...itd. Zerknijcie raz jeszcze na to, co ostatnio wspólnie podsumowaliśmy. Dodałam jeszcze nieco od siebie :)

MUZYKA I HISTORIA ·          muzyka starożytna różnych kultur ·         muzyka dawna - muzyka średniowieczna (np. chorał gregoriański, pieśni trubadurów) - muzyka renesansowa (kanony-zagadki, tańce) - muzyka barokowa (pierwsze opery, wirtuozeria, organy, skrzypce, trąbka) ·         muzyka klasyczna (cykl sonatowy, klasycy wiedeńscy  -Haydn, Mozart, Beethoven) ·         muzyka XIX wieku - muzyka romantyczna (emocje i wirtuozeria np. Chopin) - muzyka szkół narodowych (nawiązująca do folkloru, np. Moniuszko, Czajkowski) ·         muzyka XX wieku - poważna (tzw. współczesna) - rozrywkowa		MUZYKA I GEOGRAFIA Muzyka poszczególnych kontynentów (systemy muzyczne, instrumentarium, skale, rytmika, kształtowanie formy): ·         Europa – zachodni system muzyczny, oparty o strój równomiernie temperowany i system dur-moll, stałe składy wykonawcze (np. orkiestra, chór 4-głosowy, kwartet), ścisle uporządkowanie rytmu, czas muzyczny „zegarowy” ·         Afryka – dominacja rytmu nad melodią, bębny i śpiew,  czas muzyczny „spiralny”, utwory o nieustalonej z góry formie ·         Indie – system muzyczny oparty na skali 22-tonowej,improwiza- cyjność w oparciu o motywy melodyczne i rytmiczne (ragi i tale) ·         Chiny, Japonia – muzyka bazująca na tradycji, charakterystyczna skala 5-tonowa (pentatonika) ·         Ameryka Północna – kolebka muzyki rozrywkowej, jazz, blues, rock, rap, soul itp., instrumenty elektryczne ·         Ameryka Południowa – dominacja muzyki tanecznej, charakterystyczne rytmy Muzyka poszczególnych krajów (folklor np. tańce narodowe, twórcy, tradycje muzyczne, instrumentarium) Muzyka poszczególnych regionów (folklor lokalny)
MUZYKA I JEJ RODZAJE - klasyczna/poważna - ludowa, folklor muzyczny - sakralna, religijna, pieśni kościelne - biesiadna - dziecięca - turystyczna - szanty - piosenka aktorska i kabaretowa - harcerska - rozrywkowa (pop, rock, soul, rap, hip-hop, metal, jazz, punk, reggae, country, disco, techno itp.)	MAPA MUZYKI		MUZYKA I LUDZIE (twórcy, wykonawcy) ·       solista ·       zespoły kameralne (duet, trio, kwartet, kwintet, sekstet, septet , oktet, nonet) ·       orkiestry - kameralne (małe) - symfoniczne (wielkie, wszystkie grupy instrumentów)  - jednolite (smyczkowe, dęte) - big-bandy (orkiestry jazzowe) ·       zespoły rockowe (perkusja, bas, gitary, instr. klawiszowe, wokal) ·       zespoly wokalne ·       chóry (głosy równe, mieszane) kompozytor, dyrygent, aranżer, producent muzyczny, reżyser dźwieku, DJ
MUZYKA I JEJ FUNKCJA - terapeutyczna - relaksacyjna - rozrywkowa - taneczna - obrzędowa/religijna - patriotyczna - pieśń pracy - kultura i tradycja		MUZYKA I INNE SZTUKI Muzyka i taniec – balet Muzyka i teatr – opera, operetka, musical, muzyka teatralna Muzyka i film – muzyka filmowa Muzyka i poezja – pieśń Muzyka i proza – muzyka programowa Muzyka  ilustracyjna Muzyka i malarstwo – analogie, podobieństwa, powiązania

Na kolejnych zajęciach będziemy podróżować palcem (i uchem) po tej właśnie mapie :)

MUZYKA NA TEMAT

TEMAT to nic innego jak melodia stanowiąca wizytówkę, myśl przewodnią, osnowę kompozycji. W utworze może pełnić wiele ról.

 Przypominacie sobie początek "Dla Elizy", "Marsza Imperialnego" z Gwiezdnych wojen, V Symfonii Beethovena (ta-ta-ta- taaaaaaam!), wstępu do "The final countdown" zespołu Europe, "Eine kleine Nachtmusik"? Pewnie w większości  przypadków - bez problemu. To są właśnie tematy muzyczne. Charakterystyczne melodie, przewijające się przez utwór i pełniące w nim określoną przez kompozytora rolę. Jaką - to już zależy od faktury utworu i od formy muzycznej, jaka twórca wybrał.

Temat może być więc:
- melodią towarzyszącą lub zapowiadającą pojawienie się na scenie danego bohatera, przedmiot, miejsce (w operze, balecie, filmie)
- melodią symbolizującą postać, przedmiot lub ideę (w muzyce "opowiadającej", czyli programowej)
- prostą melodią , na bazie której pokazuje się swoją pomysłowość, kunszt kompozytorski lub wykonawczy (wariacje)
- "bohaterem" utworu, którego losy śledzimy na tle formy (w formie sonatowej, np. w symfonii)

Gdzie zatem znajdziemy temat? Oprócz słynnych riffów w piosenkach i ścieżek dźwiękowych do filmów, z tematem spotkamy się w takich formach muzycznych jak:

• Wariacje 
• Allegro sonatowe (pierwsza część klasycznej sonaty albo symfonii)
• Fuga, inwencja 

WARIACJE -  temat to prosta i na ogół dość znana melodia, np. "Wyszły w pole kurki trzy", która nastepnie poddawana jest kilku lub kilkunastu przeróbkom - im ciekawszym i bardziej popisowym - tym lepiej. 

Wariacje na temat kurek w wykonaniu 3-letniej solistki. Temat - dla zmyły - jest tu dopiero na końcu.

A wariacje w wersji dla wzrokowców wyglądają tak:

"coda" - na końcu, to ogonek, czyli krótki, ale wyrazisty fragment konczacy


ALLEGRO SONATOWE - to już nieco wyższa szkoła jazdy. To pewien symbol kultury. Punkt honoru praktycznie każdego XVIII i XIX-wiecznego kompozytora. Zmierzyć się z sonatą - to było nie lada wyzwanie. Jej pierwszej części - zwanej allegrem (bo na ogół była w szybkim tempie) - przypisywano wręcz poważne filozoficzne znaczenia.
W skrócie chodziło o to, że były 2 kontrastujące tematy, które na początku się przedstawiały, potem walczyly i na koniec godziły.

W praktyce był to popis budowania kontrastów, konstruowania iście teatralnej dramaturgii i zaskakujących zwrotów muzycznej akcji. Warto kojarzyć czym było owo allegro, bo sonaty (kryjące się też pod nazwami symfonia, divertimento, serenada, koncert, kwartet, trio, kwintet, itp.) były jednymi z najpopularniejszych form muzycznych. W XVIII i XIX wieku powstawały w hurtowych ilościach.
Te, pisane przez mistrzów okazały się arcydziełami, takimi jak słynne symfonie Mozarta (Linzka, Prasa, Haffnerowska, Jowiszowa, g-moll) i jego serenada Eine kleine Nachtmusik, symfonie (wszystkie dziewięć!) Beethovena i jego sonaty (np. Wiosenna, Księżycowa, Patetyczna), kwartety i symfonie Haydna (Z uderzeniem w kotły, Pożegnalna).

Zapamiętaj:

Co to jest temat muzyczny?

Na czym polegają wariacje?
Ile tematów występuje w allegro sonatowym?
Pod jakimi nazwami może kryć się forma sonatowa?

MUZYCZNA ARCHITEKTURA

Ostatnio rozkładaliśmy utwory na części pierwsze, sprawdzając co można w nich zmienić, żeby zrobić ciekawy cover. Znaleźliśmy w utworach kilka warstw: rytm, melodię, akordy, tempo, dynamikę (głośność), sposób wykonania (ekspresję. artykulację).
Dzisiaj spróbujemy gotowy utwór pokroić na odcinki, które następują kolejno po sobie, kiedy go słuchamy. Czyli - zajmiemy się FORMĄ utworu.

Na początek krótkie porównanie - w czym budowanie utworu muzycznego przypomina stawianie domu?

1. Najpierw bierzemy składniki: nasz piasek, woda, glina, drewno czyli skale, wartości rytmiczne, współbrzmienia.
2. Z nich tworzymy budulce: wypalamy cegły, tniemy deski - czyli z pojedyńczych dźwięków układamy melodie i akordy, z nut o różnej długości - rytmy.
3. Z budulców stawiamy ściany, wylewamy podłogi, zbijamy szkielet dachu. Muzyczne rzecz ujmując - z melodii i rytmów budujemy motywy, frazy, zdania muzyczne. Żeby zrozumieć, czym w muzyce są motywy, frazy i zdania, prześledźmy budowę pewnej powszechnie znanej pieśni :)

WLAZŁ KOTEK	NA PŁOTEK	I MRUGA	I MRUGA	ŁADNA TO	PIOSENKA	NIEDŁUGA	NIEDŁUGA
MOTYW	MOTYW	MOTYW	MOTYW	MOTYW	MOTYW	MOTYW	MOTYW
FRAZA		FRAZA		FRAZA		FRAZA
ZDANIE				ZDANIE
OKRES MUZYCZNY

Albo inaczej:

MOTYW	Wlazł kotek.	Najprostsze sensowne zdanie. W muzyce - najkrótszy fragment melodii, który ma sens i pozwala odgadnąć jaki to utwór.
FRAZA	Wlazł kotek na płotek.	Zdanie rozwinięte, dzięki któremu wiemy dokładniej o co chodzi. W muzyce –nadal krótki fragment, ale możemy już decydować co do interpretacji, charakteru itp.
ZDANIE	Wlazł kotek na płotek i mruga.	Zdanie złożone. Tutaj mogłaby być kropka, pytajnik, wykrzyknik. Ale nie musi ;) W muzyce – połowa okresu muzycznego. Pierwsza połowa (1. zdanie)  kończy się „zawieszeniem” melodii i harmonii – czekamy na ciąg dalszy, a druga połowa (2. zdanie) jest rodzajem rozwiązania, zamknięcia myśli muzycznej.
OKRES	Wlazł kotek na płotek i mruga, ładna to piosenka niedługa.	Zamknięta dwuczęściowa myśl, mogąca stanowić samodzielny wierszyk. W muzyce - dwa zdania muzyczne, z których pierwsze jest rodzajem pytania, a drugie – odpowiedzi. Posłuchajcie melodii – „i mruga”  wędruje do góry, „niedługa” schodzi w dół. Okres muzyczny jest już praktycznie zamkniętą całością, może stanowić jeden „klocek” w budowie formy, np. refren, zwrotkę, wstęp itp. albo wręcz być samodzielnym utworem.

Teraz juz chyba całkiem jasne skąd budowa okresowa wzięła swoją nazwę? To trochę tak jak ze stawianiem drewnianego domku z gotowych ścian. Każdy element jest tu niewielką, ale zamkniętą, samodzielną całością, można ją dołożyć, usunąć, nie burząc przy tym całego utworu.

Przed nami jeszcze decyzja - jakie rozmiary będzie miała budowla, ile pięter, ile okien, ile pokoi?
Ta decyzja dotyczy już właśnie FORMY budynku czy utworu.

Z okresów muzycznych budujemy dalej zwrotki, refreny, miejsca na solówki itp., niezależnie, czy dotyczy to utworów klasycznych czy rozrywkowych. Kompozytorzy mają tu do wyboru kilka gotowych projektów.

FORMA JEDNOCZĘŚCIOWA - cóż tu tłumaczyć? Na ogół obejmuje 1 lub 2 okresy muzyczne. Jesli to utwór spiewany, to będzie miał tylko zwrotki, np."Wlazł kotek",  "Panie Janie" albo "Mam chusteczkę haftowaną".

FORMA ABA (trzyczęściowa) - wstep i zakonczenie są podobne, albo wręcz takie same. W środku jest kontrastujący fragment.

PIOSENKA - taka forma muzyczna funkcjonuje zarówno w klasyce jak i w rozrywce (piosenki  w stylu pop, rock, reggae, country, soul itp). Na zmianę pojawiają się zwrotki i refreny, można też dodać wstęp, zakończenie, solówkę, tzw. bridge (fragment na ogół po 2. refrenie, nie będący ani zwrotką ani refrenem).
Tak mogłaby wyglądać piosenka ułożona z "klocków":

Refreny sa jednakowe, ale zwrotki mają różne kolory, bo tej samej melodii (kółko) towarzyszy inny tekst (kolor).

RONDO - częściej spotkacie je w muzyce klasycznej. Przypomina nieco piosenkę, ale każda zwrotka jest zuupełnie inna, dlatego nazywamy ją kupletem. Formę taką ma kilka bardzo znanych utworów, zajrzyjcie na CHOMIKA, żeby posłuchać.

Refreny to żółte gwiazdki. Na końcu jest krótkie zakończenie, nawiązujące do refrenu - to CODA, czyli po włosku "ogonek".

Niektóre utwóry mają formę nie pasująca do żadnego z tych schematów. Świadczy to na ogoł o indywidualnosci i pomysłowości ich twórcy.

Zapamiętaj:


co to jest forma muzyczna?
na czym polega budowa okresowa (motywy, frazy, zdania itd) ?